Toezicht op journalistieke kwaliteitseisen
Volgens de Mediawet moeten journalistieke producties van publieke omroepen voldoen aan hoge professionele en journalistieke kwaliteitsnormen. Het Commissariaat houdt toezicht op de naleving van journalistieke kwaliteitseisen door te kijken naar het systeem waarin journalisten werken: zijn de juiste processen en maatregelen ingericht om te voldoen aan deze kwaliteitseisen, hoe is dit gebeurd en werkt dit in de praktijk. Het Commissariaat respecteert de redactionele vrijheid van journalisten. Aan de hand van een aantal vragen lichten we meer over ons toezicht toe op deze pagina.
Het Commissariaat van de Media vindt het belangrijk dat de publieke omroepen goed functioneren. Publieke omroepen moeten zorgen voor betrouwbare en verschillende soorten informatie, zodat mensen goed geïnformeerd zijn. Dit is belangrijk voor een gezonde democratie. Daarom let het Commissariaat erop dat omroepen zich aan bepaalde kwaliteitseisen houden. Die eisen zijn er om te zorgen dat programma’s van goede kwaliteit zijn en dat nieuws waarheidsgetrouw en zorgvuldig wordt gebracht.[1]
De Mediawet schrijft voor dat publieke omroepen aan hoge journalistieke en professionele standaarden moeten voldoen. Het Commissariaat controleert dat. Daarbij laat het Commissariaat journalisten wel vrij in wat ze maken: de redactionele vrijheid blijft altijd gerespecteerd. Ook wordt zoveel mogelijk aangesloten bij regels die omroepen en journalisten zelf hebben afgesproken.
Het Commissariaat kijkt of de omroepen goede regels, processen en maatregelen hebben om aan de kwaliteitseisen te voldoen. Ook wil het Commissariaat weten of dat in de praktijk ook goed werkt.
[1] Art. 2.1 en 2.88 Mediawet – hierin staat dat publieke omroepen moeten zorgen voor hoge journalistieke kwaliteit.
Omroepen moeten zich aan verschillende wettelijke regels houden die in de Mediawet staan.
Het belangrijkste artikel is artikel 2.1 van de Mediawet. Daarin staat dat publieke omroepen moeten zorgen voor media-aanbod (programma’s) dat voldoet aan hoge journalistieke en professionele kwaliteitseisen. Dit betekent dat de informatie die de omroep brengt, betrouwbaar, feitelijk juist en onafhankelijk moet zijn.
De Mediawet zegt verder dat deze kwaliteitseisen niet alleen door de wet worden bepaald, maar dat ook de journalistieke beroepsgroep hier zelf invulling aan geeft. In de praktijk betekent dit dat omroepen moeten werken volgens gedragsnormen die journalisten zelf hebben afgesproken, zoals bijvoorbeeld de ‘Code van Bordeaux’ of andere journalistieke codes die in Nederland worden gebruikt. Deze normen worden via zelfregulering vastgelegd en toegepast.
Daarnaast is in de Mediawet bepaald dat omroepen verplicht zijn een redactiestatuut te hebben. In dit redactiestatuut moeten regels en waarborgen staan over journalistieke deontologie (beroepsethiek) en journalistieke kwaliteit. [1] Het redactiestatuut moet bescherming bieden aan de onafhankelijkheid van de redactie en zorgen dat ethische normen, zoals eerlijkheid, zorgvuldigheid en hoor en wederhoor, worden toegepast in het journalistieke werk. De omroep moet dit redactiestatuut niet alleen hebben, maar het ook naleven.
Verder moeten omroepen volgens de Mediawet in hun jaarverslag een reflectie opnemen over hoe zij in het afgelopen jaar de journalistieke beroepsethiek hebben nageleefd en op welke manier zij het redactiestatuut hebben gerespecteerd.[2] Dit betekent dat de omroep ieder jaar moet toelichten hoe zij omgaat met journalistieke regels, hoe ze haar onafhankelijkheid beschermt en hoe de kwaliteit is gewaarborgd.
Tot slot bepaalt de Mediawet dat omroepen hun organisatie zó moeten inrichten dat de naleving van de wet- en regelgeving op het gebied van journalistieke kwaliteit goed is gewaarborgd.[3] Dit betekent bijvoorbeeld dat de omroep goede interne controles en afspraken moet hebben, zodat de regels in de praktijk ook daadwerkelijk worden gevolgd.
[1] Art. 2.88, tweede lid en derde lid Mediawet
[2] Art. 2.88, derde lid, onder b Mediawet
[3] Art. 2.88, derde lid, onder c,
De NPO Ombudsman onderzoekt naar aanleiding van een klacht of uit eigen beweging of een publieke media-instelling in strijd heeft gehandeld met de Code Journalistiek Handelen van de Landelijke Publieke Omroepen. Deze code is vergelijkbaar met andere regelingen die het resultaat zijn van zelfregulering binnen de journalistieke beroepsgroep.
Het oordeel van de NPO Ombudsman is niet bindend en de NPO Ombudsman kan geen rectificatie afdwingen en omroepen niet sanctioneren. Dat is een ander toetsingskader dan het wettelijk kader dat het Commissariaat hanteert bij zijn toezicht en handhaving uit hoofde van de Mediawet.
Daarbij mag de Ombudsman ook naar de inhoud van bijvoorbeeld een uitzending kijken bij het geven van zijn oordeel. Het Commissariaat is veel terughoudender ten aanzien van de inhoud en grijpt uitsluitend in bij evidente schendingen.
De Raad voor de Journalistiek is door verschillende mediaorganisaties, waaronder de NPO, in het leven geroepen. Mensen en organisaties kunnen bij de Raad terecht met klachten over journalistieke activiteiten. De Raad is dus een zelfregulerend orgaan binnen de mediasector en wordt door bijdragen uit die sector gefinancierd.
De taak van de Raad is om klachten over journalistiek werk onafhankelijk te beoordelen. Daarbij buigt hij zich over de vraag of een journalist op zorgvuldige wijze zijn of haar werk heeft gedaan. Ook beoordeelt de Raad of door een publicatie de grenzen van de journalistieke ethiek overschreden zijn. De Raad laat zich bij zijn oordeelsvorming leiden door de Leidraad, die beschrijft wanneer sprake is van zorgvuldige journalistiek en wanneer niet.
De Raad kan geen sancties opleggen; het geeft een oordeel of advies, en dat is niet bindend. Het Commissariaat werkt juist op basis van de wet en kan wel maatregelen nemen als een omroep zich niet aan de Mediawet houdt.
Nee, het toezicht van het Commissariaat op de naleving van journalistieke kwaliteitseisen is niet in strijd met de vrijheid van meningsuiting of het verbod op censuur.
In Nederland is de persvrijheid een belangrijk grondrecht, vastgelegd in de Grondwet. Ook in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens is dit recht opgenomen.
Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens heeft in zijn uitspraken steeds benadrukt dat journalisten en media-instellingen een bijzondere bescherming genieten, omdat zij een belangrijke rol spelen in het informeren van de samenleving en het controleren van de macht.[1]
Toch is deze bescherming niet onbeperkt. Het Hof stelt ook dat journalisten hun werk te goeder trouw en op een nauwkeurige feitelijke basis moeten doen, en dat de informatie die zij verspreiden betrouwbaar en zorgvuldig moet zijn. De ethische regels van de journalistiek blijven dus altijd gelden.
Het Commissariaat houdt bij zijn toezicht rekening met deze grondrechten. Het Commissariaat kijkt alleen of publieke omroepen de wettelijke proceswaarborgen naleven, bijvoorbeeld of ze een goed redactiestatuut hebben en of ze in hun organisatie en jaarverslag de journalistieke ethiek respecteren.
Het Commissariaat bemoeit zich niet met de inhoud van de journalistieke producties zelf. De redactionele vrijheid – het recht om zelf te bepalen waarover en hoe wordt bericht – blijft volledig intact. Het toezicht is vooral gericht op de manier waarop de processen en regels zijn ingericht en worden nageleefd, niet op wat er precies in de programma’s wordt gezegd.
Daarom is er geen sprake van censuur of onrechtmatige beperking van de vrijheid van meningsuiting. Het Commissariaat bewaakt alleen dat de wettelijke eisen en ethische normen worden gerespecteerd, zodat het publieke vertrouwen in onafhankelijke en betrouwbare journalistiek behouden blijft.
[1] Zie artikel 10 EVRM en rechtspraak van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens
Nee, het onderzoek van het Commissariaat is niet in strijd met de Europese Media Freedom Act (EMFA) en ook niet met artikel 4 lid 2 van deze wet.
De EMFA is een Europese verordening die in 2024 is ingevoerd om de mediavrijheid in alle EU-landen extra te beschermen. In deze verordening staat dat overheidsinstanties zich niet mogen bemoeien met de inhoud van media. Dit heet ook wel het respecteren van de redactionele onafhankelijkheid. Overheden mogen dus niet vooraf bepalen wat er in programma’s wordt gezegd, geschreven of uitgezonden, tenzij daarvoor een duidelijke wettelijke basis is.
De EMFA zegt dat overheidsinstanties geen invloed mogen uitoefenen op de redactionele keuzes van mediaorganisaties. Dit moet voorkomen dat bijvoorbeeld een regering, politieke partij of bedrijf via de overheid probeert de media te sturen in hun voordeel. Het verbod is er vooral op gericht om externe inmenging en beïnvloeding van de inhoud van media tegen te gaan.
Het toezicht dat het Commissariaat uitvoert is niet bedoeld om invloed uit te oefenen op de inhoud van het media-aanbod of om vooraf te bepalen wat omroepen uitzenden. Het Commissariaat kijkt alleen achteraf of omroepen zich aan de wettelijke regels houden die zijn opgesteld om de kwaliteit van de journalistiek te waarborgen.
Het Commissariaat handelt daarbij als een onafhankelijke toezichthouder en houdt zich aan de regels uit de Mediawet en de EMFA. Toezicht is mogelijk zolang er een duidelijke wettelijke grondslag is, en zolang de redactionele vrijheid wordt gerespecteerd. Het Commissariaat mag dus wél onderzoeken of omroepen zich aan de wet houden, maar mag zich niet mengen in redactionele keuzes of de inhoud van de programma’s.
Kortom:
- De EMFA beschermt de inhoudelijke vrijheid van de media en verbiedt inmenging door de overheid.
- Het Commissariaat respecteert deze vrijheid volledig en houdt alleen toezicht op naleving van de wet en de kwaliteitseisen.
- Het toezicht gebeurt altijd achteraf en niet op de inhoud, maar op de processen en regels.